کم آبی بدن چه عوارضی دارد؟

آب حیاتی‌ترین عنصر برای ادامه زندگی است، اما واقعیت این است که بسیاری از ما اهمیت واقعی آن را تا زمانی که بدن دچار کم‌آبی نشده درک نمی‌کنیم. بدن انسان حدود ۶۰ درصد از آب تشکیل شده است و هر سلول، بافت و اندام برای عملکرد درست به آن نیاز دارد. آنچه این موضوع را جدی‌تر می‌کند، تاثیر شدید کم‌آبی بر گروه‌های حساس مانند سالمندان و کودکان است. در این مقاله به زبان ساده و علمی بررسی خواهیم کرد که کم‌آبی بدن چه عوارضی دارد، چگونه تشخیص داده می‌شود، چه دلایلی دارد و برای کم ابی بدن چه باید کرد. دانستن این موارد به خصوص برای کسانی که مسئولیت مراقبت از یک سالمند یا کودک را بر عهده دارند ضروری است.

کم آبی بدن

کم‌آبی بدن یا Dehydration زمانی رخ می‌دهد که میزان مایعات از دست‌رفته در بدن بیش از مقدار دریافتی باشد. در این حالت بدن دیگر نمی‌تواند عملکرد طبیعی خود را حفظ کند و تعادل حیاتی آب و الکترولیت‌ها برهم می‌خورد.

آب نقش کلیدی در تنظیم دمای بدن، حفظ فشار خون، انتقال مواد مغذی، دفع سموم، روان‌سازی مفاصل و عملکرد درست مغز دارد. حتی کاهش جزئی آب بدن می‌تواند تمرکز، خلق و خو و انرژی فرد را مختل کند. به گفته Harvard Health Publishing کم آبی بدن باعث سردرد میشود و گاهی کاهش سطح هوشیاری را نیز به همراه دارد.¹

نکته مهم این است که سالمندان و کودکان بیش از سایر گروه‌ها در معرض خطر عوارض کم آبی بدن انسان قرار دارند. در سالمندان کاهش حس تشنگی، مصرف داروهای ادرارآور و کاهش کارایی کلیه‌ها از عوامل موثر هستند. در مقابل نوزادان و کودکان به دلیل وزن کمتر و متابولیسم بالاتر در مدت کوتاه‌تری حجم بیشتری از آب را از دست می‌دهند. آگاهی از این تفاوت‌ها می‌تواند از بروز عوارض جدی جلوگیری کند.

¹ Harvard Health Publishing. “The importance of staying hydrated.”

علائم کم آبی بدن

اما کم آبی بدن چه علائمی دارد؟ علائم کم آبی بدن بسته به شدت آن و سن فرد می‌تواند از نشانه‌های خفیف تا علائم خطرناک متغیر باشد. در مراحل ابتدایی بدن با ارسال سیگنال‌هایی مانند تشنگی، خشکی دهان، خستگی، کاهش دفعات ادرار و احساس سنگینی در سر هشدار می‌دهد. اگر این هشدارها نادیده گرفته شوند، وضعیت می‌تواند به سرعت وخیم شود.

تحقیقات مختلف نشان داده‌اند علائم کم‌آبی در افراد سالمند و کودک معمولا دیرتر تشخیص داده می‌شود، زیرا هر دو گروه یا احساس تشنگی خود را به درستی بیان نمی‌کنند یا نسبت به آن بی‌تفاوت هستند.²

در ادامه برای درک بهتر علائم را در دو گروه اصلی بزرگسالان (به خصوص سالمندان) و نوزادان به‌صورت جداگانه بررسی خواهیم کرد تا مراقبین بتوانند کم‌آبی را در مراحل اولیه تشخیص دهند و از عوارض خطرناک آن پیشگیری کنند.

² Mayo Clinic. Dehydration — Symptoms and Causes.

علائم کم آبی بدن در بزرگسالان

علائم کم آبی بدن در زنان و مردان معمولا به تدریج بروز پیدا می‌کند، اما اگر نادیده گرفته شود، می‌تواند عواقب جدی به همراه داشته باشد. در مراحل خفیف تشنگی، سردرد، خشکی دهان، کاهش دفعات ادرار، ادرار تیره‌رنگ و احساس خستگی یا سنگینی در سر دیده می‌شود. در مراحل شدید فرد ممکن است دچار افت فشار خون، افزایش ضربان قلب، گیجی، بی‌هوشی موقت و حتی از دست دادن تمرکز یا تعادل شود.

در سالمندان این علائم ممکن است متفاوت و پنهان‌تر ظاهر شوند؛ مثلا گیجی ناگهانی، بی‌میلی به صحبت کردن، اختلال در حافظه کوتاه‌مدت، بی‌قراری یا زمین خوردن‌های بدون دلیل می‌تواند به جای تشنگی یا خشکی دهان بروز پیدا کند. کاهش حس تشنگی در سنین بالا علت اصلی این تشخیص دشوار است.

نکات مهم برای مراقبین سالمندان: به تغییرات خلق، کاهش تمرکز یا پوست خشک و بی‌طراوت دقت کنید؛ این‌ها می‌توانند از اولین نشانه‌های کم‌آبی در سالمندان باشند. همیشه یک بطری آب یا نوشیدنی سبک در دسترس سالمند قرار دهید و هر دو ساعت یادآوری کنید که چند جرعه بنوشد، حتی اگر احساس تشنگی نمی‌کند. در روزهای گرم یا هنگام بیماری این یادآوری باید دو برابر شود.

علائم کم آبی بدن نوزاد

کم آبی بدن در نوزادان می‌تواند خیلی سریع و خطرناک پیشرفت کند، زیرا بدن کوچک آن‌ها نسبت به تغییرات مایع حساس‌تر است و به همین علت استفاده از گلدن‌تایم درمان کم آبی بدن نوزاد اهمیت زیادی پیدا می‌کند. گریه بدون اشک، کاهش دفعات ادرار یا خشک ماندن پوشک برای بیش از ۳ تا ۴ ساعت، بی‌قراری، پوست خشک و ملاج فرورفته از نشانه‌های هشداردهنده‌اند.

در مراحل شدیدتر نوزاد ممکن است دچار چشم‌های گود رفته، سردی دست و پا، تنفس سریع یا کاهش سطح هوشیاری شود؛ در چنین شرایطی مراجعه فوری به پزشک ضروری است. نشانه های کم آبی بدن کودک و نوزاد را جدی بگیرید.

نکته عملی برای والدین: همیشه تعداد پوشک‌های خیس نوزاد را در طول روز بررسی کنید؛ این ساده‌ترین و دقیق‌ترین راه برای اطمینان از وضعیت هیدراته بدن او است تا در صورت وجود مشکل بتوانید اقدام به درمان سریع کم آبی بدن نوزاد کنید.

آزمایش کم آبی بدن

چه بخواهید سراغ درمان کم آبی بدن با طب سنتی بروید و چه بخواهید از روش‌های نوین برای برطرف کردن آن استفاده کنید، باید آزمایش کم آبی بدن را انجام دهید. تست کم آبی بدن معمولا در آزمایشگاه‌های تشخیص طبی، مراکز درمانی و بیمارستان‌ها با بررسی سطح الکترولیت‌ها، سدیم، پتاسیم، اوره و کراتینین خون انجام می‌شود تا میزان آب و تعادل مایعات بدن مشخص شود. گاهی نیز از آزمایش ادرار برای ارزیابی غلظت و رنگ آن استفاده می‌شود که یکی از شاخص‌ترین روش‌های تشخیص کم‌آبی است.

علت کم آبی بدن

در نهایت شرایط محیطی و اجتماعی نیز در افزایش ریسک موثر است؛ زندگی در مناطق گرم و خشک، ابتلا به عفونت‌های تب‌دار یا محدودیت حرکتی (در بیماران بستری و سالمندان تنها) از مهم‌ترین عوامل افزایش احتمال کم‌آبی هستند.³

³ Beck AM, Seemer J, Knudsen AW, Munk T. “Narrative Review of Low-Intake Dehydration in Older Adults.” Nutrition 2021; 13(9): 3142. 

کم آبی بدن چه عوارضی دارد؟!

در مورد کم آبی بدن و عوارض آن چه می‌دانید؟ کم‌آبی بدن به قدری جدی است که اگر به موقع کنترل نشود، می‌تواند عملکرد اندام‌های حیاتی را مختل کند. حتی از دست دادن دو تا سه درصد آب بدن، بر گردش خون، عملکرد مغز و تعادل الکترولیت‌ها اثر مستقیم دارد! خطرات کم آبی بدن را می‌توان چنین دسته‌بندی کرد:

عوارض خفیف تا متوسط

عوارض خفیف تا متوسط کم‌آبی بدن عبارت‌اند از:

• یبوست و اختلال گوارشی: وقتی بدن دچار کم‌آبی می‌شود، روده‌ها برای حفظ مایعات آب بیشتری از غذا جذب می‌کنند و در نتیجه مدفوع خشک‌تر و سخت‌تر می‌شود.
• سردرد و خستگی: کاهش حجم خون باعث افت اکسیژن‌رسانی به مغز می‌شود و فرد احساس سنگینی سر، بی‌حالی و کاهش تمرکز پیدا می‌کند. 
• عفونت‌های ادراری: کاهش دفعات ادرار و غلظت بالای آن فرصت رشد باکتری‌ها در مجاری ادراری را افزایش می‌دهد. 
• سنگ کلیه: آب ناکافی سبب رسوب مواد معدنی در کلیه و در طول زمان منجر به تشکیل سنگ و دردهای شدید پهلو می‌شود.
• ضعف و گرفتگی عضلانی: کاهش سدیم و پتاسیم در اثر کم‌آبی عملکرد طبیعی عضلات را مختل می‌کند و باعث گرفتگی یا سستی بدن می‌شود.

عوارض شدید و تهدیدکننده

عوارض شدید کم‌آبی را چنین می‌توان دسته‌بندی کرد:

• آسیب حاد کلیوی: در کم‌آبی شدید کلیه نمی‌تواند مواد سمی را فیلتر کند و سطح اوره و کراتینین خون بالا می‌رود. اگر به موقع درمان نشود، فرد ممکن است نیاز به تزریق سرم یا دیالیز پیدا کند.
• تشنج: برهم خوردن تعادل الکترولیت‌ها علی‌الخصوص سدیم سیگنال‌های عصبی را مختل می‌کند و ممکن است باعث تشنج یا بی‌هوشی شود.
• شوک هیپوولمیک: کاهش شدید حجم خون در گردش منجر به افت فشار، تند شدن نبض، رنگ‌پریدگی و در موارد حاد از دست دادن هوشیاری می‌شود.

عوارض خاص در سالمندان و کودکان

اما از عوارض خاص دهیدراته شدن بدن در سالمندان ‌و کودکان چه می‌دانید و کم ابی بدن باعث چه بیماری می شود؟

در سالمندان کم‌آبی اغلب بدون احساس تشنگی بروز پیدا می‌کند می‌تواند باعث افت فشار خون و افزایش خطر شکستگی استخوان‌ها به دلیل زمین خوردن‌های مکرر شود. اگر نیاز به پرستار سالمند برای منزل دارید، نیروهای زبده و آموزش‌دیده سالمند سلامت آماده خدمت‌رسانی به شما و عزیزتان هستند.

در کودکان نیز از دست دادن مایعات به سرعت اتفاق می‌افتد و می‌تواند باعث توقف رشد، تشنج یا کاهش هوشیاری می‌شود. 

دسته‌بندی عارضه	شرح عارضه	پیامد احتمالی	گروه‌های در معرض خطر بیشتر
خفیف (کوتاه‌مدت)	یبوست و خشکی دهان	کندی حرکات روده، درد شکمی	سالمندان، افراد کم‌تحرک
خفیف (کوتاه‌مدت)	سردرد و خستگی ذهنی	کاهش تمرکز، احساس گیجی خفیف	تمام گروه‌های سنی
خفیف (کوتاه‌مدت)	ضعف و گرفتگی عضلات	اسپاسم عضلانی، احساس سنگینی در اندام‌ها	سالمندان، ورزشکاران
متوسط (قابل درمان در منزل)	عفونت ادراری	سوزش، تکرر ادرار، تب خفیف	زنان، سالمندان
متوسط (قابل درمان در منزل)	سنگ کلیه	درد پهلو، تهوع، اختلال در ادرار	مردان میانسال، سالمندان
شدید (نیازمند مداخله پزشکی)	آسیب حاد کلیوی	افزایش کراتینین، کاهش حجم ادرار	سالمندان، بیماران دیابتی
شدید (نیازمند مداخله پزشکی)	تشنج ناشی از اختلال الکترولیت‌ها	حرکات غیرارادی، از دست دادن هوشیاری موقت	کودکان، نوزادان
شدید (نیازمند مداخله پزشکی)	شوک هیپوولمیک	افت شدید فشار خون، خطر ایست قلبی	سالمندان، بیماران بستری
عوارض ویژه سالمندان	گیجی، دلیریوم و زمین‌خوردگی	اختلال شناختی، شکستگی استخوان	سالمندان بالای ۶۵ سال
عوارض ویژه کودکان	بی‌حالی، توقف رشد، تشنج تب‌دار	کاهش هوشیاری، نیاز به بستری فوری	نوزادان و کودکان خردسال

از ارتباط کم‌آبی بدن با مشکلات روزمره چیزی می‌دانید؟ دهیدراته شدن بدن می‌تواند مشکلاتی را برایتان به وجود بیاورد که شاید در نگاه اول تصور نکنید علت این مشکل مسئله‌ای مثل کم‌آب شدن بدن است:

• کم آبی بدن و افسردگی: کمبود آب منجر به خستگی ذهنی و افزایش سطح استرس می‌شود.
• کم آبی بدن و تکرر ادرار: در واکنش به دهیدراسیون کلیه چرخه ادرار را نامنظم می‌کند.
• کم آبی بدن و ریزش مو: کم ابی بدن باعث ریزش مو میشود چرا که روند رسیدن خون به پوست سر کاهش می‌یابد.
• کم آبی بدن و سردرد: انقباض عروق مغزی یکی از نخستین نشانه‌های دهیدراسیون است.
• کم آبی بدن و سرگیجه: افت فشار خون ناشی از کم‌آبی موجب ناپایداری و سبکی سر می‌شود.
• کم آبی بدن و سوزش ادرار: افزایش غلظت ادرار مجاری را تحریک می‌کند.
• کم آبی بدن و فشار خون: با کاهش حجم خون فشار افت می‌کند و ضعف عمومی ظاهر می‌شود.
• کم آبی بدن و حالت تهوع: غلظت بالای اسید معده موجب تهوع و ناراحتی گوارشی می‌شود.
• کم آبی بدن و غلظت خون: خون غلیظ‌تر می‌شود و خطر لخته شدن افزایش می‌یابد.
• کم آبی بدن و عفونت واژن: کاهش رطوبت بافتی احتمال التهاب و عفونت را در زنان بالا می‌برد.

درمان کم آبی بدن

اما برای کم آبی بدن چه باید کرد؟ درمان سریع کم آبی بدن به شدت آن بستگی دارد.

1 – درمان کم آبی خفیف

در موارد خفیف روند جبران کم آبی بدن را می‌توان با نوشیدن تدریجی آب و مصرف مایعاتی مانند آب نارگیل، آب سبزیجات، آب میوه یا محلول‌های حاوی الکترولیت (مثل ORS) طی کرد. خوردن میوه‌های آبدار مانند هندوانه، خیار و پرتقال نیز کمک‌کننده است. در مقابل نوشیدنی‌های حاوی کافئین یا قند بالا باید محدود شوند، چون می‌توانند ادرارآور باشند و کم‌آبی را تشدید کنند؛ فراموش نکنید مصرف قهوه و کم آبی بدن بعضا ارتباط مستقیم دارند!

2 – درمان کم آبی شدید

در صورتی که علائم کم‌آبی شدید مانند بی‌حالی، گیجی، ادرار تیره یا تند شدن ضربان قلب مشاهده شود، مراجعه فوری به پزشک ضروری است. در این شرایط ممکن است رفع کم آبی شدید بدن نیاز به تزریق سرم وریدی داشته باشد.

پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. برای جلوگیری از کم‌آبی بدن نوشیدن منظم آب حتی در نبود حس تشنگی ضروری است. توصیه می‌شود افراد سالمند یا والدین کودکان بطری آب در دسترس داشته باشند، یادآور نوشیدن آب تنظیم کنند و در هوای گرم مصرف مایعات را افزایش دهند. این عادت‌های ساده می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات ناشی از کم‌آبی جلوگیری کند.

⁴ MedlinePlus. “Dehydration: Treatment & Management.”

جمع بندی

کم‌آبی بدن تنها احساس تشنگی نیست؛ بلکه یک اختلال متابولیکی جدی است که می‌تواند تمام عملکردهای حیاتی بدن از مغز و کلیه گرفته تا قلب و پوست را تحت تاثیر قرار دهد. همانطور که در طول مقاله بررسی شد، علائم کم‌آبی در سنین مختلف متفاوت است؛ در سالمندان با گیجی و ضعف و در نوزادان با بی‌قراری و خشکی بدن خود را نشان می‌دهد. نادیده گرفتن این علائم می‌تواند منجر به عوارض خطرناکی مانند سنگ کلیه، تشنج، افت فشار خون یا حتی شوک هیپوولمیک شود.

پیام اصلی روشن است: توجه روزانه به هیدراتاسیون، خصوصا در گروه‌های آسیب‌پذیر مانند سالمندان و کودکان یکی از اصول حیاتی حفظ سلامتی است. ایجاد عادت نوشیدن آب منظم، استفاده از میوه‌های آبدار و نظارت بر علائم هشداردهنده می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات پیشگیری کند.

اگر نیاز به مراقبت از بیمار در منزل دارید و یا برای نگهداری از سالمندان و یا کودکان عزیزتان دچار نگرانی شده‌اید، کارشناسان و پرستاران مجرب ما آماده‌اند تا با ارائه خدمات تخصصی مراقبت و پرستاری در منزل سلامت و آرامش عزیزانتان را تضمین کنند. برای دریافت مشاوره یا هماهنگی خدمات همین امروز با ما تماس بگیرید.

FAQ

اگر هنوز هم دغدغه دارید که چگونه کم آبی بدن را درمان کنیم و این مسئله باعث بروز چه مشکلاتی می‌شود، بهتر است پاسخ رایج‌ترین پرسش‌های خود را دریافت کنید:

کم آبی بدن باعث چه مشکلاتی میشود؟

کم‌آبی بدن عملکرد طبیعی اندام‌ها را مختل می‌کند و می‌تواند منجر به سردرد، ضعف، کاهش تمرکز، یبوست، سنگ کلیه و افت فشار خون شود. در موارد شدید خطر شوک یا آسیب کلیوی نیز وجود دارد.

آیا کم آبی بدن باعث لاغری میشود؟

در ظاهر ممکن است کم‌آبی موجب کاهش وزن موقت شود، اما این کاهش به دلیل از دست دادن آب بدن است نه چربی. در واقع کم‌آبی طولانی‌مدت می‌تواند متابولیسم را کاهش دهد و روند چربی‌سوزی را کندتر کند.

آیا کم آبی بدن باعث تپش قلب میشود؟

بله، کاهش حجم مایعات در بدن باعث افت فشار خون و در نتیجه افزایش ضربان قلب برای جبران جریان خون می‌شود. این وضعیت در سالمندان و بیماران قلبی خطرناک‌تر است.

آیا کم آبی بدن باعث یبوست می‌شود؟

بله، کمبود آب باعث سفت شدن مدفوع و کند شدن حرکت روده‌ها می‌شود. 

برای جبران کم آبی بدن چه بخوریم؟

بهترین گزینه آب و مایعات حاوی الکترولیت مانند محلول ORS است.